گروه نرم افزاری آسمان

4)مراحل تحقیق و تدوین دانش نامه امام حسین علیه السلام


اشاره

بر پایه آخرین تجربیات پژوهشکده علوم و معارف حدیث ، تدوین دانش نامه ها (از جمله ، دانش نامه امام حسین علیه السلام ) ، آیین نامه ویژه ای دارد که مطرح کردن همه آن در این جا ضروری نیست ؛ لیکن برای اطّلاع علاقه مندان از تلاش های فراوانی که برای تهیّه این مجموعه صورت گرفته ، به سیر مراحل جمع آوری ، تحقیق و تدوین آن ، از آغاز تا انجام ، اشاره کوتاهی داریم :

1. جمع آوری ابتدایی

در این مرحله ، پژوهشگرِ همکار ، کتب اصلی حدیثی و تاریخی مرتبط (در این جا : مرتبط با امام حسین علیه السلام ) را مورد مطالعه و یادداشت برداری قرار می دهد و همچنین از طریق کلیدواژه های اصلی و مرتبط ، و با کمک نرم افزارهای رایانه ای ، بر حجم یافته ها می افزاید.

2. تنظیم

تنظیم اطّلاعات گردآوری شده ، در دو مرحله صورت می گیرد: نخست ، پژوهشگر همکار ، متون مربوط به هر موضوع را طبق سلیقه خود ، دسته بندی و برای تنظیم اوّلیه ، به این جانب ، ارائه می کند. این جانب ، معمولاً پس از ساماندهی این متون ، آنچه را برای تکمیل کار ، لازم است ، تذکّر می دهم و مجدّدا آنها را به پژوهشگر همکار ، باز می گردانم.

.




پس از رفع نواقص که گاه چند ماه طول می کشد ، موضوعِ مورد تحقیق ، به این جانب باز می گردد و متناسب با یافته های جدید ، ساماندهی نهایی صورت می پذیرد و تنظیم اوّلیه ، گاه ، تقویت و تکمیل می گردد و گاه ، تغییر اصولی می یابد.

3. نقد

در صورتی که پس از تنظیم ثانوی ، نقصی مشاهده شود ، مجدّدا پژوهشگرِ همکار ، برای رفع آن ، اقدام خواهد کرد . (1) در غیر این صورت ، حاصلِ کار ، برای نقد و ارزشیابی به یک یا دو کارشناس ، ارائه و متن، طبق آیین نامه خاصّی ، نقد می گردد و پس از نقد متن ، اگر ضرورت داشته باشد ، اصلاحاتی انجام می گیرد.

4. مصدریابی (تخریج) و انتخاب متون

یکی از مراحل مهم تدوین دانش نامه ها در این پژوهشکده ، تخریج یا مصدریابی (منبع یابی) متون آن است . در این مرحله ، پژوهشگر دیگری از طریق برنامه های نرم افزاری ، برای یافتن مصادر (منابع) ، جستجو می کند . سپس ، جامع ترین ، استوارترین و کهن ترین مصدر را انتخاب می نماید و نشانی مصادر یافت شده را بر اساس میزان اعتبار آنها ، تنظیم می کند و اگر متن قوی تری یافت شد ، جایگزین متن اصلی می گردد و گزارش های مکرّر را ، جز در موارد ذیل ، حذف می نماید : الف وجود نکته مهمّی در متن جدید ؛ ب تفاوت لفظی در متونی (نصوصی) که از طریق شیعه و اهل سنّت ، نقل شده اند ؛ ج تکرار در چند باب ، مشروط به این که نقل ، کوتاه باشد . در غیر این موارد ، روایات مکرّر ، حذف می شوند و نشانی آنها ، طبق آیین نامه ، در پانوشت، افزوده می شود.



1- .. این اقدام ، ممکن است بارها تکرار شود .



5 . نگارش «درآمد»ها و «تحلیل»های مورد نیاز

مرحله دیگر در تدوین دانش نامه ها در این پژوهشکده ، تهیّه درآمدها و تحلیل های مورد نیاز است که پس از تشکیل پرونده علمی در گروه سیره نگاری ، توسّط مؤلّف و یا با همکاری شماری از محقّقان ، (1) انجام می شود. گفتنی است که جمع بندی ها و تحلیل ها نیز توسّط یک یا دو کارشناس ، نقد می گردند و اگر نیاز به اصلاحاتی داشته باشند ، انجام می شود.

6. تدوین نهایی

اشاره

در تدوین نهایی، کار انتخاب و تدوین متن و تنظیم پاورقی ها ، طبق شیوه نامه پژوهشکده صورت می گیرد که به برخی از قواعد این شیوه نامه ، اشاره می گردد:

الف انتخاب و چینش متون

مهم ترین نکاتی که در نگارش متون لحاظ می گردند ، از این قرارند : 1 . پس از ذکر آیات مربوط به هر موضوع ، احادیث منقول از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت گرامی ایشان تا امام مهدی عجل اللّه فرجه به ترتیب می آیند ، مگر احادیثی که عهده دارِ تفسیر آیات قرآن اند که بر دیگر احادیث ، مقدّم می گردند . البته ، گاه هماهنگی چند روایت در مضمون ، موجب می شود که این ترتیب ، رعایت نشود. گفتنی است که این بند ، اختصاص به موضوعات حدیثی ای مانند فضائل و زیارات و نیز حکمت نامه ها دارد . 2 . در بخش احادیث ، اگر حدیثی ، هم از پیامبر صلی الله علیه و آله و هم از یکی از اهل بیت علیهم السلام روایت شده باشد ، آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده ، در متن می آید و به روایت دیگر ، در پاورقی اشاره می گردد.



1- .. گفتنی است نام کسانی که در نگارش یا ساماندهی نهایی هر یک از تحلیل ها نقش مؤثر داشته باشند، در پانوشت خواهد آمد . بدیهی است که در این گونه موارد نیز در صورت لزوم، نظر مؤلف، اِعمال می گردد .



3 . معیار گزینش یک گزارش (حدیث یا روایت تاریخی) از میان گزارش های متعدّد مرتبط ، رسا و فراگیر بودن آن است ، هر چند از منبعی ضعیف تر باشد . در صورت تشابه گزارش ها، متنِ معتبرترین منبع ، مقدّم داشته می شود. 4 . سعی ما بر آن است که هیچ متنی را از کتاب هایی که واسطه به شمار می آیند ، نقل نکنیم ، مگر در موارد دست نیافتن به منبع اصلی ، که در این صورت ، متن را از کتاب واسطه می آوریم و در کنار آن ، از منبع اصلی (که کتاب واسطه از آن، نقل کرده است) نیز نام می بریم . برای مثال ، می نویسیم : «بحارالأنوار : ... به نقل از : الدُّرُّ الثمین» . البته ، از این گونه کتاب ها ، تنها زمانی نقل شده است که منابعِ موجود ، اندک باشند . 5 . در صورت لزوم ، در آغاز هر عنوان و گاه در پایان برخی ابواب ، به عناوین یا ابواب و یا کتاب هایی ارجاع شده است که مراجعه به آنها ، اطّلاعات بیشتری در زمینه موضوع مورد نظر ، در اختیار پژوهشگر می گذارد . 6 . معیارِ صدرنویسی احادیث، بدین گونه است : یک . ابتدا نام کتاب و سپس نام آخرین راوی و آن گاه نام پیامبر صلی الله علیه و آله یا اهل بیت علیهم السلام (اگر از آنان روایت شده باشد) آورده می شود . دو . نام ائمّه اهل بیت علیهم السلام ، در متن عربی ، به همان صورتی که در مصدر آمده ، نقل می شود و در کروشه ، لقب یا نام مشهور ایشان ، ذکر می گردد . سه . به جهت اختصار و اجتناب از اطاله کلام ، چنانچه نام اهل بیت علیهم السلام در سند ، مسلسلاً آمده باشد ، به جای ذکر اسامی آنها یکی پس از دیگری ، از عبارت : «بإسناده (با سندش)» در صدر و «عن آبائه (از پدرانش)» در پانوشت، استفاده می کنیم که بیانگر این اتّصال است. چهار . هر گاه در مأخذ، از مرویٌّ عنه ، صراحتا نام برده نشده باشد ، بلکه فقط کُنیه یا لقب او ذکر شده باشد (مثل : ابو الحسن ، ابو محمّد، العبد الصالح و...) ، چنانچه مقصود از آن کنیه یا لقب را احراز کنیم ، نام مرویٌّ عنه را هم می آوریم ، و اگر احراز نکنیم ، به همان نحو که آمده ، یعنی با کنیه یا لقب ، ذکر می نماییم و در






پانوشت ، احتمالات مطرح در مورد قائل حدیث را می آوریم . پنج . هر گاه در پانوشت ، بعد از منبع دوم یا منبع پس از آن ، نام قائل را ذکر کنیم ، این ، بدان معناست که حدیث در این منبع ، از هموست و نه از دیگری که در صدر حدیث ، یاد شده است ؛ و هر گاه پس از نام قائل یاد شده ، عبارت «عنه صلی الله علیه و آله » یا «عنه علیه السلام » را بیاوریم ، این ، بدان معناست که مرویٌّ عنه ، حدیث را به کسی که در صدر حدیثْ نام برده شده ، اِسناد داده است. 7 . چنان که آمد ، در تدوین و نگارش این مجموعه دانش نامه ها ، از روش موضوعی پیروی می کنیم که این ، خود ، بُرش متون معیّنی از گزارش های مربوط به باب مورد نظر را اقتضا می کند . این نکته ، یکی از اصولی است که برای پرهیز از تکرار ، نمی توان از آن صرف نظر کرد ، مخصوصا در متن های طولانی . ما همواره می کوشیم تا آن بُرش نقل شده ، کامل ، تام و خالی از ابهام باشد ، ولو با آوردن توضیحات لازم در آغاز ، و البته با رعایت زیباییِ سیاق و وارد نیامدن خدشه ای به نظم متن . بنا بر این ، صدر حدیث که نوشته ماست ، در واقع ، مکمّل متن است ، به طوری که بدون آن ، گاه فهم حدیث ، ناممکن می شود ، و گاهی اوقات هم این صدر در فهم پاره ای شناسه ها و خصوصیات حدیث که به خواننده در فهم فضای حدیث ، کمک می کنند ، مفید است. 8 . قبلاً گفتیم که معیار انتخاب هر متن از میان متون ، قوّت و فراگیر بودن آن است ؛ امّا با این حال ، گاه متن برگزیده ، دارای پاره ای اغلاط ناشی از تصحیف یا سهو راویان است. در این گونه موارد ، سعی کرده ایم که آن اغلاط را به اقتضای نوع غلط ، از طریق مراجعه به چاپ های مختلف مأخذ یا مراجعه به کتاب های واسطه (مثل بحار الأنوار) ، رفع و تصحیح کنیم ، البته در صورتی که این کتاب ها از مأخذ ما نقل کرده باشند ؛ چرا که در این صورت ، به منزله نسخه ای از نسخه های مأخذ به شمار می آیند ، و اگر منبع واسطه ای موجود نبود ، با مراجعه به منابع دیگر و تأیید گرفتن از آنها ، رفع و اصلاح ، انجام می گیرد .






در همه این موارد ، امانتداری علمی رعایت می گردد و به جد ، سعی می شود که از بازی با متن ، پرهیز گردد و توضیحات لازم ، در پانوشت آورده شود ، مگر در موردی که تصحیف ، قطعی باشد . در این صورت ، آن را در متن ، تصحیح می کنیم و به مورد اشتباه ، در پاورقی ، اشاره می نماییم. 9 . در صورت وجود توضیحاتی در وسط متن برگزیده که ربطی به موضوع نداشته باشند، از ذکر آنها خودداری و به جای آن ، سه نقطه گذاشته می شود. البته ، در متن های کوتاه ، بنا بر آوردن تمامِ نقل است ، هرچند در لابه لای آنها ، توضیحاتی آمده باشد که ربطی به موضوع ندارد . این کار ، برای اجتناب از تقطیع متنْ صورت می گیرد ، مگر آن که مجبور به تقطیع آن شده باشیم. 10 . افزوده های میان دو قلّاب (کروشه) از ماست ، خواه این افزوده ها برای بیان مرجع ضمیر غایب (مستتر یا بارز) باشد یا هر توضیح دیگری و افزوده های میان دو هلال (پرانتز) ، در متن عربی ، از مأخذ است ، خواه نسخه بدل باشد یا جز آن . 11 . تا حدّ ممکن ، می کوشیم تا واژگان پیچیده و دور از ذهن را شرح دهیم و برای این کار ، به کتاب های اصلی لغت و غریب الحدیث (مانند : النهایه ی ابن اثیر ، الصحاح جوهری ، القاموس المحیط فیروزآبادی ، المصباح المنیر فیّومی ، مفردات ألفاظ القرآن راغب و دیگر منابع معتبر) ، تکیه می کنیم. به هر روی، سعی داریم که معنای مناسب را آشکار کنیم البته اگر چنین تعبیری درست باشد و از میان معانی متعدّدی که گاه برای یک واژه ذکر می شود ، معنای متناسب با سیاق حدیث را برگزینیم. در شرح پاره ای عبارات و ترکیبات پیچیده ، از کتاب هایی که متون حدیثی را شرح کرده اند (مانند : مرآه العقول ، الوافی ، توضیحات مجلسی در بحار الأنوار ، شرح نهج البلاغه ، فتح الباری و جز اینها) نیز کمک می گیریم. 12 . اَعلام اشخاص و اَعلام جغرافیایی ، دو مورد دیگری است که به شرح آنها اهتمام





داریم و از طریق کتب انساب و تَراجِم و منابع جغرافیایی و جغرافیای تاریخی (نظیر معجم البلدان) و همچنین نقشه های جدید که به سفارش ما ، توسط متخصصان تهیه می شوند ، به توضیح این موارد می پردازیم.

ب
ب تنظیم پاورقی ها

13 . تنظیم منابع (مصادر) در پانوشت ها، بر پایه میزان اعتبار منابع ، صورت می گیرد . بنا بر این ، هیچ گاه منبع ضعیف بر قوی مقدّم آورده نمی شود ، (1) مگر در حالات خاصّی ، مانند وقتی که بخواهیم از تکرار نام راوی یا تکرار اشاره به اختلاف ، با تعبیر «نَحوُه (مشابه آن)» اجتناب بورزیم ، که در چنین مواردی ، ترتیبِ یادشده ، رعایت نمی شود. 14 . منابع شیعی از منابع اهل سنّت ، جدا می شوند و هر یک از این دو مجموعه ، جداگانه ذکر می گردند. این دو مجموعه را در پاورقی با نشانه نقطه ویرگول ، از هم جدا می کنیم. همچنین ، ارجاعات به یک مجموعه از منابع (مثلاً منابع شیعه) نیز با نشانه ویرگول ، از هم جدا می شوند. 15 . بسیاری اوقات ، در یک منبع ، یک نقل ، دو شماره دارد : یکی شماره مسلسل که از ابتدای کتاب ، شروع و در پایان آن ، تمام می شود ، و دیگری ، شماره مربوط به بابی که حدیث در آن آمده است ، و ما همواره ، شماره مسلسل را بر می گزینیم. 16 . معیار برای ذکر شماره صفحات ، شروع شدن متن برگزیده ما در آن صفحه است. 17 . معیار عمده برای ذکر اختلافات در پانوشت ، تأثیر این اختلافات در معنا و یا مفید بودن ذکر آنها برای خواننده است ، و این اختلافات، در صورت ضرورت، دقیقا ذکر و با واژه «نحوه (مشابه آن)» نشان داده می شود.



1- .. کتاب های حدیثی موجود در پژوهشکده علوم و معارف حدیث (اعم از منابع شیعه و اهل سنّت) ، بر پایه اصول و معیارهای خاصّی مرتّب و طبقه بندی شده اند؛ معیارهایی چون : تقدّم تاریخی کتاب ، شخصیّت مؤلّف ، احراز انتساب کتاب به مؤلّف ، ارزش کتاب در محافل علمی ، و دیگر معیارها و اصول ارزش گذاری کتاب ها . همین ها، معیار ترتیب منابع در پانوشت ها نیز قرار گرفته اند.



18 . پس از ذکر منابع در پانوشت ، گاه با تعبیر «ر . ک :» در متن فارسی و «راجع :» در متن عربی ، ارجاعاتی به برخی منابع ، داده می شود . گفتنی است که در این گونه موارد ، متن مورد ارجاع ، با متن کتاب ، تفاوت بسیار دارد ؛ امّا در عین حال ، ملاحظه آن برای پژوهشگر ، سودمند است . 19 . پاره ای اختلافات ، با عبارات زیر ، توضیح داده می شوند: «و فیه کذا بدل کذا (در این منبع ، فلان عبارت به جای فلان عبارت آمده)» ، «لیس فیه کذا (در این منبع ، فلان عبارت ، وجود ندارد)» ، «لیس فیه من کذا إلی کذا (در این منبع ، از فلان کلمه تا فلان کلمه وجود ندارد)» ، «بزیاده کذا بعد کذا (با افزونی عبارت فلان ، بعد از فلان کلمه)» ، «بزیاده کذا فی آخره (با افزونی فلان عبارت در پایان آن)» . چنانچه در برخی منابع ، عبارت کاملی از ابتدای حدیثی که در متن آمده ، حذف شده باشد ، با عبارت «لیس فیه صدره (در این منبع ، صدر حدیث نیامده)» به این اختلاف ، اشاره می کنیم؛ امّا اگر عبارت محذوف ، کامل نباشد ، آن را با این عبارت ، خاطرنشان می سازیم: «ولیس فیه صدره إلی کذا (در این منبع ، از آغاز حدیث تا فلان کلمه نیامده است)» . اگر این کاستی در آخر حدیث و یک جمله کامل باشد ، آن را با این عبارت توضیح می دهیم : «و لیس فیه ذیله (در این منبع ، پایان حدیث نیامده است)» ؛ ولی اگر یک جمله کامل نباشد یا چند جمله باشد ، آن را با این عبارت ، خاطرنشان می سازیم : «و لیس فیه من کذا إلی کذا (در این منبع ، بخش پایانی حدیث ، از فلان کلمه تا فلان کلمه ، نیامده است)» . 20 . هر کلمه یا عبارتی که بعد از ذکر یک منبع بیاید خواه برای بیان نام راوی باشد ، یا برای بیان اختلاف و یا تعبیر «نحوه» فقط به آن منبع مربوط می شود ، مگر آن که همراه با یکی از این الفاظ ، آمده باشد : «کلاهما (هر دو منبع)» ، «کلّها (همه منابع)» ، «فیهما (در این دو منبع)» و «فیها (در همه این منابع)» که در این صورت ، به منابع پیش از آن نیز برمی گردد. گفتنی است که هر گاه دو استخراج از یک منبع بیاید ، هر یک از آن دو ، استخراج مستقلی به شمار می آید و آنچه گفتیم ، درباره آن






نیز جاری است. نیز باید دانست که به کار بردن تعابیر یاد شده ، گاه ما را وا می دارد که ترتیب منابع (بر حَسَب اعتبار آنها) را رعایت نکنیم . بنا بر این ، این فقره از توضیحات ، بر فقرات پیشین که برای توضیح روش استخراج آوردیم ، حاکم است. برای مثال ، اگر راوی یا مرویٌّ عنه در دو یا چند منبع ، یکی باشد ، در این هنگام ، این منابع را به صورت پیاپی می آوریم و در پی آن ، یکی از این دو تعبیر را به کار می بریم : «کلاهما عن (در هر دو منبع از)» و «کلّها عن (همه آنها از)» ؛ و چنانچه مرجع ضمیر ، موجب اشتباه گردد ، به جای آن ، تعداد منابعِ هم سخن در این باره را ذکر می کنیم . برای مثال آورده ایم: «و الثلاثه الأخیره عن الإمام الباقر علیه السلام (سه مورد آخر ، از امام باقر علیه السلام )». 21 . رمزهای «ج» ، «ص» و «ح» را در پانوشت ، به ترتیب ، برای نشان دادن جلد و صفحه و شماره حدیث به کار می بریم. از این اصل ، موارد زیر ، استثنا محسوب می شوند: سخنان صحابیان و تابعیان و راویان و محدّثان ، متون تاریخی و نیز هر آنچه اصطلاح «حدیث» ، شامل آن نمی شود و همچنین آن دسته از احادیث که در ضمن شرح حال راویان آمده اند یا شماره هایی که نشانی شرح حال اند (و نه نشانی حدیث) . در تمامی این موارد ، به جای رمز «ح» ، کلمه «الرقم» را در عربی و رمز «ش» را در فارسی به کار می بریم . پس از آماده شدن متن هر دانش نامه ، ویرایش ، شرح لغات ، شرح اَعلام اشخاص و اَعلام جغرافیایی، مقابله و تصحیح ، اِعراب گذاری ، ترجمه «درآمد»ها و «تحلیل»ها ، و نمایه سازی ، توسط کارشناسان خبره انجام می گیرد و کتاب ، آماده طبع و نشر می گردد . محمّد محمّدی ری شهری